«Փափագում եմ Հայաստանում կայացած տեսնել քաղաքացիական հասարակությունը»

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է գրող, գրականագետ, գեղանկարիչ ԱՐԹՈՒՐ ԱՆԴՐԱՆԻԿՅԱՆԸ:

«ՑԻՏՐՈՒՍԱՅԻՆ ԿՈՒԼՏՈՒՐԱՆԵՐԸ» ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԱՎԱՆԴԱԿԱՆ ՀՈՂԻ ՎՐԱ ՉԵՆ ԱՃՈՒՄ»

-Արթուր, վերջին շրջանում կարծես թե ավելի շատ գեղանկարչությամբ ես տարված: Գրականությունը, գրականագիտությունը նահա՞նջ են ապրում քո կյանքում:
-Ոչ թե դժվարին հարց ես տալիս, այլ պատասխանելու առումով չափազանց մեծ պատասխանատվություն ենթադրող հարց: Ընդհանուր մշակութային մթնոլորտում իրեն հարգող ցանկացած մտավորական պետք է ունենա իր սկզբունքը: Իմ սկզբունքը շատ պարզ և շատ բազմաշերտ է. անել մի բան, որը ոչ ոք չի անելու: Այս սկզբունքը մշակույթի տարբեր ոլորտներ է ինձ տարել: Տարիներ շարունակ իմ զբաղվածությունը միտված է ներքին իմացական զարգացմանը: Ես կարծում եմ, որ հայ մտավորականը իմացապես այնքան էլ զարգացած չէ: Եթե նկարիչը նկարում կամ գրողը գրում է` առանց հաղորդակցվելու աշխարհի բարձր կուլտուրային, հենված զուտ իր ազգային ավանդույթների վրա, նրա ստեղծածը այն արժեքը չունի: Բայց եթե միայն սևեռվում է եվրոպական, ամերիկյան արժեքների վրա` մոռացած ազգայինը, և հայ մշակույթ է բերում «ցիտրուսային կուլտուրաներ», բնականաբար, այդ «կուլտուրաները» հայկական ավանդական հողի վրա չեն աճում, դրանք դրսեկ ազդեցություններ են, որոնք ժամանակի հետ կանցնեն-կմոռացվեն:
-ՈՒրեմն ինչպե՞ս պահել հավասարակշռությունը:
-Ես կարծում եմ, որ մտավորականը հանրային շեշտվածությամբ պետք է իր զբաղվածությունը պայմանավորի: Հոգևոր պեղումներ պիտի անի և տեսնի, թե մեր մշակույթը, ի վերջո, ի՛նչ է իրենից ներկայացնում, արևելյա՞ն է, եվրոպակա՞ն է: Սա շատ կարևոր խնդիր է: Մենք ազգովին երկփեղկված ենք ի սկզբանե: Եվ այդ երկփեղկվածությունը չափազանց նպաստում է մեր կողմնորոշելիությանը: Ինչպես մենք մեր ազգային խնդիրներում ենք ոչ այն է` եվրոպական, ոչ այն է` ասիական, այնպես էլ մշակույթի մեջ ենք: Կան մտավորականներ, որոնց ստեղծագործությունը ժամանակին համընթաց չէ, չափազանց հին է և այս իսկ ժամանակի մեջ արդեն մոռացված է: Եվրոպական արժեքներին տրվածներն էլ ազգային հենքը չունեն: Ազգային հենք ասելով` նկատի ունեմ Նարեկացուն, Մեծարենցին, Տերյանին, այլոց: Նրանք բոլորն իմացյալ մտավորականներ էին, ունեին սկզբունքայնություն: Այսօր չկան այդպիսիք:
-Գուցե սա հենց ժամանակի՞ խնդիրն է` մեր ապրած ժամանակի:
-Ես միշտ մտածում եմ այն ժամանակների մասին, որում ապրում էր Հակոբ Պարոնյանը: Սրի ու սովի մղձավանջի մեջ` Օսմանյան կայսրության պայմաններում, նա մեզ ընծայեց բարձրարժեք գրականություն: Սա իսկապես ընծայում է: Նա իր տեսածի արդյունքում մեծ երգիծաբանություն ավանդեց մեզ: Այդպիսի երգիծաբանության համար չափազանց շատ հիմքեր կան նաև մեզանում, մեր ապրած իրականության և ժամանակի մեջ: Այսօր Հայաստանում գերիշխող են իրավիճակային կոմիզմը և լեզվական կոմիզմը: Բայց ինչպես տեսնում ենք, այսօր մենք չունենք ապագայի դրամատուրգ երգիծաբանը: Երբ պետության կողմից է թելադրված մտավորականի, գրողի մտածողությունը, լինում է այն, ինչ արդեն տեսել ենք խորհրդային ժամանակներում: Մտավորականը պիտի կարողանա տեսնել այսօրվա իրավիճակային թերությունները և դրսևորի քաղաքացիական ակտիվություն: Ես փափագում եմ Հայաստանում կայացած տեսնել քաղաքացիական հասարակությունը: Սա շատ թանկ բան է անձամբ ինձ համար: Մենք այսօր քաղաքացիական հասարակություն չունենք: Դրա տեղում հանրային ինչ-որ խմբավորումներ են, այդ թվում և կուսակցություններ, որոնք չեն դառնում քաղաքացիական հասարակություն: Եվ այս պայմաններում հնարավոր չէ պահանջել ժամանակակից գրողից դարակազմիկ (բառը թող բարձրագոչ չթվա) ստեղծագործություն: Դրա համար նախ հանրային ազդակ պետք է լինի: Հրանտ Մաթևոսյանի ժամանակ կար հանրային ազդակը, և ռուսները գնահատեցին նրան: Մենք էլ, տեսնելով, թե ինչպես են գնահատում մեր մեծ գրողին, ինքներս էլ գնահատեցինք: Հրանտ Մաթևոսյանի ժամանակ հանրային ազդակը մի ճիչ էր` ուղղված խորհրդային գաղափարաբանությանը: Այսօր ամեն ինչ թվացյալ ազատ է, թվացյալ պարզ է, թվացյալ թափանցիկ է, և խոշոր ստեղծագործության հանրային պահանջը չկա: Հանրային պահանջն է ծնում ստեղծագործողին` գրողին, նկարչին, ճարտարապետին: Մենք մեր անցյալը ոչ թե չենք արժևորում, այլ չենք իմանում: Մենք վաղուց ի վեր ու շարունակաբար սփյուռքը դարձրել ենք կթան կով: Տարբեր հեռուստամարաթոնների, բարեգործական ակցիաների ժամանակ հիշում ենք սփյուռքի մասին: Բայց սփյուռքն ինքն էլ իրեն, իր անցյալը չի ճանաչում: 1863 թվականին հրատարակվել է «Արևմտահայոց ազգային սահմանադրությունը»: Մինչև հիմա սփյուռքի հայահոծ գաղթավայրերն այդ սահմանադրությունից օգտվում են: Օսմանյան կայսրության նեղ պայմաններում հաստատվել է այս բացառիկ սահմանադրությունը, որը նպաստում էր արևմտահայոց ազգային, իմացական, լուսավորական առաջընթացին: Եվրոպական կրթություն ստացած, ուսյալ մարդիկ էին այդ սահմանադրությունը գրողները` Գրիգոր Օտյան, Աղաթոն, Սերվիչե, Նիկողայոս Զորայան, Նահապետ Ռուսինյան:

«ԵՎՐՈՊԱԿԱՆ ՏԱՐԲԵՐ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻՑ ԱՐՎԱԾ ԿՈԼԱԺԱՎՈՐՈՒՄ»

-Ստացվում է, որ Օսմանյան կայսրության բիրտ բարքերի պարագայում արևմտահայերը կարողացել են ստեղծել սահմանադրություն և կյանքի կոչել այն, իսկ ազատ, անկախ հայրենիքում մենք անվերջ խոսում ենք սահմանադրությունից, մարդու սահմանադրական իրավունքից ու այդպես էլ չենք հասնում այդ արժեքների գերակայությանը մեր կյանքում: Ո՞րն է պատճառը:
-Որևէ սահմանադրագետ թող ինձ ասի, թե Հայաստանի Հանրապետության գործող սահմանադրությունը աշխարհի ո՞ր երկրի սահմանադրության հիմքով է գրված: Բնականաբար, ես կարծում եմ, որ այն մի քանի սահմանադրությունների կոլաժ է: Ազգային հենքն այստեղ անպայմանորեն պիտի լիներ, մեր սահմանադրությունը պիտի տեղայնացված լիներ: Մենք աշխարհի այս փոքրիկ հատվածում ապրող փոքրաթիվ ժողովուրդ ենք, ում սահմանադրությունը եվրոպական տարբեր սահմանադրություններից արված կոլաժավորում չպիտի լիներ: Ազգային ինքնության խնդիրներ պետք է շոշափվեին սահմանադրության մեջ: Զարտուղություններ կան մեր սահմանադրության մեջ: Դրա համար էլ ինձ շատ հետաքրքրում է, թե այս սահմանադրությունն ո՞վ է գրել: Հանրությունը մշտապես բողոքում է կուսակցությունների դեմքով և ցանկանում սահմանադրական կարգը վերականգնել երկրում: Դա ենթադրում է, որ մեր կյանքում կան սխալներ, ապօրինություններ: Ամենացայտուն օրինակը ընտրական կեղծիքներն են: Իսկ սա նշանակում է, որ հասարակության մի շերտի` մտավորականության և մյուս շերտի` իշխանությունների միջև չափազանց մեծ անջրպետ կա: Եվ այս անջրպետը գոյացել է անկախության հենց առաջին տարիներին` Լևոն Տեր-Պետրոսյանի նախագահության շրջանում: Օսմանյան կայսրությունում բազմաթիվ երևելի հայեր եղել են պաշտոնատար անձնավորություններ: Երիտթուրքերի իշխանության օրոք բազմաթիվ հայ նախարարներ են եղել: Նրանք օժտված, տաղանդավոր, բանիմաց մարդիկ էին: Արտաքին գործոց նախարարն էր հայ` Գաբրիել Նորատունկյանը: Դուք սա պատկերացնո՞ւմ եք: Այսինքն` վստահության սահման կար: Թուրք իշխանավորները վստահում էին հայ իմացյալ մտավորականներին, մենք հիմա` անկախ Հայաստանի Հանրապետությունում, բացարձակապես չենք վստանում: Երբ իմանում ենք, որ ինչ-որ բարձր պաշտոնի նշանակվել է այսինչ մարդը, անպայման պետք է ծանոթախնամիական մի կապ փնտրենք դրանում: Սա նորություն չէ, ես գյուտ չեմ անում: Մենք ունենք այս ցավալի փաստը մեր իրականության մեջ, մեզանում մտավորականությունը հեռացված է Հայաստանում կատարվող ազգային, քաղաքական, մշակութային իրողություններում իր ունենալիք դերակատարությունից: Սա չափազանց միտումնավոր է արված: Արդեն քսան տարուց ավելի է, որ ես Հայաստանում չեմ տեսնում մի բարձրաստիճան պաշտոնյայի, որն ունենա իմացական բարձր արժանիքներ: Եվ դատելով այսօրվա պատկերից (տա՛ Աստված, որ ես սխալվեմ)` մոտ ապագայում չենք էլ տեսնի:

«ՁԵՎՈՎ ԱԶԳԱՅԻՆ, ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅԱՄԲ ԱՊԱԶԳԱՅԻՆ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ»

-Խոսեցիր սփյուռքից: Վերջին շրջանի հրապարակումներիցդ մեկը` «Սփյուռքն ու չսփյուռքահայությունը», հենց այդ թեմայով է: Ի՞նչն է քեզ առավելապես անհանգստացնում սփյուռքի ճակատագրում:
-Շատ ուղղակի կասեմ: Ինչպե՞ս կարելի է նախկին սոցապ նախարարին, նախկին կոմսոմոլի քարտուղարին վստահել սփյուռքի նախարարությունը: Ըստ էության, Հայաստանի Հանրապետության նախագահից հետո սփյուռքի նախարարն ամենաբարձր պաշտոնյան է, թերևս, որովհետև ութ միլիոնից ավելի հայության հետ է նրա հաղորդակցությունը:
-Այսինքն` ավելի մեծաքանակ զանգվածի, քան ապրում է մայր հայրենիքում:
-Այո՛: Եվ ես ուզում եմ իմանալ, թե ի՞նչ արժանիքի շնորհիվ է այդ տիկինը հայտնվել նման բարձր պաշտոնում: Մարդ, որը գնում է Ստամբուլ և հայտարարում, որ ստամբուլահայերը սփյուռքահայեր են: Հայաստանի պետական պաշտոնյան անում է նույն հայտարարությունը, ինչ թուրքական պետության քարոզանին: Այսինքն` հերքում է ստամբուլահայերի բնիկությունը: Իսկ ստամբուլահայությունը ժառանգորդն է արևմտահայության: Մայիսմեկյան շքերթների, պիոներպալատային ջատագովության հանգույն հայ դա՞տ են պաշտպանում: Չի կարելի: Եվ ես կարծում եմ, որ ոչ այնքան այդ տիկինն է մեղավոր, որքան նրան այդ պաշտոնին նշանակողը: Եվ ոչ ոք չի անհանգստանում այս իրողությամբ: Չի կարելի սեպ խրել Հայաստանի և սփյուռքի միջև: Իսկ յուրաքանչյուր անզգույշ, անգետ քայլ այդ սեպը խրում է: Սփյուռքի ճանաչողությունն ու ընկալումը շատ կարևոր են և անհրաժեշտ: Քսան տարուց ավելի է, որ սփյուռքում տեղի է ունենում ներքին խզում:
-Սա պատճառաբանում ես անկախությունից հետո արտագաղթած մեր քաղաքացիների հանգամանքո՞վ:
-Իհարկե: Այստեղից վերջին տարիներին գնացած մարդիկ դառնում են սփյուռքահայ: Բայց մենք ունենք դասական սփյուռք, որի և այդ նոր գնացածների միջև ներքին կապ գոյություն չունի: Ես այդ արտագաղթողներին որևէ կերպ դատապարտելու միտում չունեմ: Ես դատապարտում եմ Հայաստանում այսօր իշխող «չինովնիկիզմը», որի արդյունքում է տեղի ունենում արտագաղթը: Գնում են, որովհետև ուրիշ ճար չունեն: Բայց դրանով երկփեղկվում է սփյուռքը, արևմտահայերենն է մոռացվում: Արևմտահայերենի ոչնչացումը (Աստված մի՛ արասցե), սփյուռքի կղզիացումը ուղիղ գծով հարվածելու են այսօրվա գոյություն ունեցող Հայաստանին, այսօրվա հայաստանցուն: Սփյուռքը հայության արյունատար երակն է: Այդ արյունատար երակի շնորհիվ հայությունը շնչում է: Շատ կարևոր է հայության այդ շնչելիությունը: ՈՒ այդ երակը չի կարելի պահպանել կեղծ հայրենասիրական, սնապարծ կարգախոսներով, սովետական իդեոլոգիայի մեթոդներով: Սա է պետք գիտակցել: Իշխանությունները Հայաստանում անջրպետված են մտավորականությունից: Հանրությունն էլ ինքնին անջրպետված է մտավորականությունից: ՈՒ այս միջանցիկ արանքներում, բնականաբար, իշխանությունները հեռացված են հանրությունից: Թերթեք մեր դասագրքերը, որոնցով դաստիարակվում է հայ սերունդը: Նախկինում Լենինին նվիրված ոտանավորների փոխարեն այսօր Անդրանիկին ու Նժդեհին նվիրված նույնատիպ ոտանավորներն են, նախկինում սովետական բանակին փառաբանող, ուծացնող ոտանավորների փոխարեն այսօր արցախյան բանակին, Արցախի հերոսներին նվիրված ոտանավորներն են: Էլ չշարունակեմ:
-Այսինքն` ընդամենը արտաքին ձևի փոփոխությո՞ւն է կատարվել:
-Միմիա՛յն: Եվ քանի որ այսօրվա Հայաստանը հիմքով սովետական է, բովանդակությամբ էլ է համարյա սովետական: Մի քիչ արտաքին ազգային երանգ են ներարկել, բայց դրանից էությունը չի փոխվում: Հիմքը խախուտ է ու սովետական:
-Ասում ես, որ անջրպետ կա մտավորականության ու իշխանության, մտավորականության ու հանրության միջև: Ինչպե՞ս պետք է լցվի այդ անջրպետը:
-Շատ բացահայտ ու խորքային է այդ անջրպետը: Ազգային ինքնության գիտակցությունը պետք է հաղթի, որպեսզի լցվի այն: Ես, ազգային ինքնություն ասելով, նկատի չունեմ ուռճացված, տարփողված, ոչինչ չասող գաղափարախոսությունը: Բովանդակությունը մեզանում ինքնին դատարկ է: Կա միայն ձևը: Այսինքն` մենք ունենք ձևով ազգային, բովանդակությամբ ապազգային իրականություն: Այս վիճակը պիտի կարողանանք մեր ուսերից թոթափել: Հանրության քարոզանին այսօր լրագրողներն են, որոնք հանրության հետ ուղղակի կապ ունեն ու կարող են հանրության վրա որոշակի ազդեցություն թողնել: Շատ մեծ պատասխանատվություն է դրված լրագրողների վրա: Խնդիրը հայ հանրության կյանքը իմացաբանական առումով վերափոխելն է: Սա է անջրպետը լցնելու ճանապարհը: Մարդկանց գերակշիռ մասը լսում է ռաբիս երաժշտություն: Ռաբիսը երաժշտություն չէ, հոգեբանություն է: Կոմիտասը, դասականը անտեսված են: Եթե մենք դաստիարակված ենք ռաբիսով, ուրեմն չի կարող խոսք լինել ազգային վերափոխման մասին: Այդքան Դեբյուսիի անունն են տալիս և մոռանում, որ նա մեր Կոմիտասով է հիացել: Մենք ազգային հիմքը վերականգնելու համար պետք է տարփողենք Կոմիտասի երաժշտությունը: Դանիել Երաժիշտի պես մարդիկ այսօր բացառիկ են, նրանց պետք է լսել: Ռուբեն Անգալադյանն ազգային հենքի վրա, ազգային իմացականության վրա շեշտադրված եվրոպական մտածողություն է բերում: Նա ոչ թե մեր ականջին ինչ-որ բան է ասում, այլ գոռում է: Բացառիկ է այս մտավորականի գոյությունը: Ես հայերենի նկատմամբ մեծ նախանձախնդրություն ունեմ: Բայց պիտի ասեմ, որ թեև Ռուբեն Անգալադյանը գրում է ռուսերեն, ես աչք եմ փակում այդ փաստի վրա: Երանի շատերն այդպես գրեին, թեկուզ և ռուսերեն: Նշածս մարդկանց նմանները Հայաստանում այսօր մեկ ձեռքի մատների վրա են հաշվվում: Մտավորականի այս էությունը պետք է բազմացնել, տիրաժավորել, որ հայությունը տեսնի, ճանաչի: Այս տեսակ մարդիկ նեցուկ են, որպեսզի հայությունը զարգանա ճիշտ ուղիով, եվրոպական ճյուղով ընթանա, որովհետև մենք եվրոպամետ ենք, եվրոպականն է մեր նախնիների, մատենագիրների կրթության աղբյուրը: Եվրոպական մտածողություն են ունեցել այդ մարդիկ: Իսկ մենք այսօր եվրոպական մտածողություն ասելով հասկանում ենք այդ գենդերային չարաբաստիկ իրողությունը: Եվ այդ իրողությունը բերում-հավասարեցնում ենք մոցարտյան, բեթհովենյան հասկացություններին: Այդպես չէ: Պետք է ճիշտ պրոպագանդել արժեքները: Ազգային իմացական ներուժի քարոզանին պետք է գործի: Իսկ դա պետք է անի մեր երկրի կառավարությունը:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ